بسم الله الرحمن الرحیم

سیری در زندگانی امیرمؤمنان علی بن ابی‌طالب علیهما السلام

علی بن ابی‌طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف بن قصی بن کلاب، امام اول همه مذاهب شیعه و چهارمین خلیفه از خلفای راشدین نزد اهل سنت است. وی همچنین پسرعمو و داماد پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله و سلم)، همسر حضرت فاطمه(سلام الله علیها)، پدر و جدِّ یازده امام شیعه است.

پدر او، ابوطالب، مردی سخاوتمند، عدالت‌مدار، مورد احترام قبایل عرب، عمو و حامی پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) و از شخصیت‌های بزرگ قریش می‌باشد. مادر ایشان فاطمه بنت اسد بن‌ هاشم بن عبد مناف است.

از ولادت تا هجرت

علی بن ابی‌طالب(علیه السلام)، جمعه ۱۳ رجب سال ۳۰ عام الفیل (۲۳ سال قبل از هجرت) در مکه و داخل کعبه متولد شد.

علی(علیه السلام) در شش سالگی (۱۷ سال قبل از هجرت)، وقتی مکه دچار قحطی شد، به خانه حضرت محمد(صل الله علیه و آله و سلم) برده شد.

پس از بعثت پیامبر (۱۳ سال پیش از هجرت)، علی(علیه السلام) نخستین مرد و خدیجه(سلام الله علیها)، نخستین زنی بود که به پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) ایمان آوردند. علی(علیه السلام) که در آن هنگام ده سال داشت به همراه پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) به صورت پنهانی و در کوه‌های اطراف مکه نماز می‌گزاردند

در سال سوم بعثت، پس از آنکه پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) دعوت به اسلام را علنی کرد، در واقعه دعوت از خویشاوندان نزدیک که به «انذار عشیره» یا «واقعه یوم الدار» معروف است، علی(علیه السلام) از وی حمایت کرد و پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) در پاسخ، او را برادر، وصی و جانشین خود خواند.

در سال هفتم بعثت، مسلمانان توسط مشرکان در شعب ابی‌طالب، محاصره شدند و از خرید و فروش و رفت و آمد منع شدند. در این دوران ابوطالب برای حفظ جان پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) بارها علی(علیه السلام) را در جای خواب او می‌خواباند.

در سال دهم بعثت، مدتی پس از شکسته‌شدن محاصره، ۳ سال پیش از هجرت، علی(علیه السلام) در ۱۹ سالگی، پدرش ابوطالب را از دست داد. پس از درگذشت ابوطالب، شرایط مسلمانان دشوارتر شد و پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) به فکر هجرت به مدینه افتاد. در شب هجرت و با آگاهی از توطئه مشرکان برای کشتن پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم)، علی(علیه السلام)، در ۲۳ سالگی، در خوابگاه وی خوابید که به لیلة المبیت مشهور است. حضرت علی(علیه السلام) چند روز بعد و پس از ادای دیون پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) به همراه گروهی که در میان‌شان حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و فاطمه بنت اسد (مادر امام علی علیه السلام) نیز بودند، به مدینه رفت.

از هجرت تا امامت

در مدینه، پیامبر در اولین خطبه خود، مهاجران و انصار را به برادریِ هم درآورد و علی(علیه السلام) را به برادری خویش برگزید

در سال دوم هجری، غزوه بدر میان مسلمانان و مشرکان درگرفت که طی آن، تعداد زیادی از لشکر دشمن از جمله چند نفر از سران قریش به دست علی(علیه السلام) کشته شدند. پس از غزوه بدر، حضرت علی(علیه السلام) در ۲۵ سالگی با فاطمه(سلام الله علیها) ازدواج کرد.

در سال سوم هجری، مشرکان برای جبران شکست بدر، جنگ اُحُد را علیه مسلمانان به راه انداختند. علی(علیه السلام) از کسانی بود که نبرد را رها نکرد و از جان پیامبر دفاع کرد.

در سال چهارم هجری، زمانی که امام علی(علیه السلام) ۲۷ ساله بود، مادرش، فاطمه بنت اسد، درگذشت.

در سال پنجم هجری، غزوه خندق رخ داد و با رشادت علی(علیه السلام) در کشتن عمرو بن عبدود به پایان رسید.

در سال ششم هجری، پیمان‌نامه صلح حدیبیه میان پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) و قریش منعقد شد که کاتب آن، حضرت علی(علیه السلام) بود.

در سال هفتم هجری، نبرد خیبر روی داد. علی(علیه السلام) در این نبرد از پرچمداران سپاه بود و سپاه اسلام به رهبری او توانست خیبر را فتح کند

در سال هشتم هجری، علی(علیه السلام) در ۳۱ سالگی از پرچمداران سپاه پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) هنگام فتح مکه بود و در شکستن بت‌های کعبه، پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) را یاری کرد.

در سال نهم هجری، غزوه تبوک درگرفت. پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) برای اولین بار علی(علیه السلام) را به جانشینی خود در مدینه و محافظت از خانواده خویش منصوب کرد و این نبرد، تنها غزوه‌ای است که حضرت علی(علیه السلام) در آن حضور نداشته است. پس از شایعاتی که منافقان پراکندند، علی(علیه السلام) خود را به سپاه رساند و پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) را از آنچه در مدینه گذشته بود، آگاه کرد. پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) در پاسخ گفتند آیا از این خرسند نیستی که جایگاه تو نزد من، چون هارون نزد موسی باشد؟ این گفته به حدیث منزلت مشهور است. علی(علیه السلام) در همین سال از سوی پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) به ابلاغ آیات برائت در هنگام اجتماع مشرکان در مکه، مأمور شد و علی(علیه السلام) این آیات را ابلاغ کرد. در ۲۴ ذی‌الحجه سال نهم پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) به همراه علی(علیه السلام)، فاطمه(سلام الله علیها)، امام حسن(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام) به مباهله با مسیحیان نجران برخاستند.

در سال دهم هجری، پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) به فرمان الهی پس از حج در منطقه غدیر خم، علی(علیه السلام) را جانشین و وصی خود قرار داد که به واقعه غدیر مشهور است. در این هنگام او ۳۳ سال داشت.

در صفر سال ۱۱ هجری، پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) درگذشت. علی(علیه السلام) پس از رحلت پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم) و در ۳۳ سالگی به امامت رسید.

پس از رحلت پیامبر اسلام(صل الله علیه وآل وسلم)

بعد از رحلت پیامبر اسلام(صل الله علیه و آله و سلم)، در حالی که علی(علیه السلام) بنابر وصیت پیامبر و با کمک بنی هاشم مشغول تجهیز و تدفین بود، جلسه‌ای در سقیفه بنی ساعده تشکیل شد تا جانشین پیامبر را برگزینند و پس از مشاجراتی که میان آنها واقع شد، در نهایت بدون توجه به واقعه غدیر، ابوبکر را به عنوان خلیفه معرفی کردند.

در دوران ۲۵ ساله خلفای سه‌گانه، امام علی(علیه السلام) تقریباً از امور سیاسی و حکومتی به دور بود و تنها به انجام خدمات علمی و اجتماعی مشغول بود؛ از جمله: جمع‌آوری قرآن، مشاوره به خلفا در امور گوناگون، انفاق به فقیران، خریدن حدود هزار برده و آزاد کردن آنان، کشاورزی و درختکاری، حفر قنات، ساختن مساجد و همچنین وقف اماکن و املاک.

آغاز خلافت

در سال ۳۵ هجری، علی(علیه السلام)، در ۵۸ سالگی، پس از عثمان به خلافت رسید.

در سال ۳۶ قمری، طلحه بن عبیدالله و زبیر بن عوام بیعت‌شان با علی(علیه السلام) را شکستند و در مکه به عایشه پیوستند و بعد به سوی بصره حرکت کردند. بدین ترتیب جنگ جمل، نخستین جنگ امام علی(علیه السلام)، میان علی(علیه السلام) و ناکثین (بیعت‌شکنان) در نزدیکی بصره درگرفت. طلحه و زبیردر جنگ کشته شدند و عایشه به مدینه فرستاده شد.

در همین سال امام علی(علیه السلام) معاویه را به بیعت فراخواند و پس از امتناع معاویه، دستور به عزل او از حکومت شام داد. علی(علیه السلام) به سوی شام لشکر کشید. جنگ صفین در منطقه‌ای به همین نام، در آخر سال ۳۶ و ابتدای سال ۳۷ق درگرفت. اوج این جنگ در سال ۳۸ بوده است.

هنگامی که سپاه امام علی(علیه السلام) در حال پیروز شدن بود، سپاهیان معاویه با ترفند عمرو بن عاص، قرآن‌ها را بر نیزه کردند تا میان‌شان حکم کند. امام از روی ناچاری و تحت فشار شورشیان سپاه خود، حکمیت را پذیرفت و به اجبار آنها، ابوموسی اشعری را حَکَم قرار داد. اما به فاصله کوتاهی از پذیرش حکمیت، اعتراض‌های جدیدی به امام علی(علیه السلام) در میان شورشیان شکل گرفت. شورشیان که ساعاتی قبل حکمیت را بر امام علی(علیه السلام) تحمیل کرده بودند هسته اولیه خوارج را تشکیل دادند و پذیرش حکمیت را کفر دانسته و از سپاه امام جدا گشتند.

علی(علیه السلام) نامه‌ای به سران خوارج نوشت و از آنها دعوت کرد که به سوی مردم بازگردند. امام پس از این نیز بارها خوارج را به‌سمت خود فراخواند و به آنها امان داد، اما پس از آنکه از تسلیم خوارج ناامید شد، سپاه خود را در مقابل آنها قرار داد. علی(علیه السلام) تاکید کرد که سپاه وی آغازگر نبرد نباشند و سرانجام نهروانیان جنگ را شروع کردند. با آغاز جنگ، به سرعت تمامی خوارج کشته و یا زخمی شدند.

شهادت

از اجتماع خوارج در نهروان، کمتر از ۱۰ نفر فرار کردند که یکی از آنان عبدالرحمن بن ملجم مرادی، قاتل امام علی(علیه السلام) بود. ابن ملجم مرادی، در سحرگاه ۱۹ رمضان سال ۴۰ق در مسجد کوفه، علی(علیه السلام) را با ضربه شمشیر زخمی ساخت و دو روز بعد در ۲۱ رمضان، امام علی(علیه السلام) در ۶۳ سالگی به شهادت رسید و مخفیانه در نجف کنونی دفن شد.

مخفی بودن قبر امام علی(علیه السلام) تا حدود یک قرن ادامه داشت. بعد از افول قدرت امویان، سبب اختفای قبر حضرت علی(علیه السلام) از بین رفت و زمینه برای آشکاری قبر حضرت فراهم شد.

منابعی برای مطالعه بیشتر

ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله. شرح نهج البلاغة. تحقیق: محمد أبوالفضل. قم، منشورات مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.

ابن اعثم. الفتوح. بیروت، دار الندوة.

ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف، ترجمه داوود الهامی، قم، نوید اسلام، ۱۳۷۴ ش.

ابن قتیبه دینوری، الامامة والسیاسة، تحقیق: علی شیری، قم، شریف رضی، ۱۴۱۳ق/۱۳۷۱ش.

ابن مزاحم، وقعة صفین، قم، انتشارات بصیرتی.

اسکافی، المعیار و الموازنة فی فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب علیه السلام، محمدباقر محمودی، بیروت.

امینی، عبدالحسین. الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، بیروت، دار الکتب العربی، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.

جعفریان، رسول، گزیده حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۱،

حموینی جوینی، فرائد السمطین، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسه محمودی.

خرمشاهی، بهاء‌الدین، علی بن ابی‌طالب(علیه السلام) و قرآن، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، به کوشش بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷.

شرف الدین، عبدالحسین. المراجعات، چاپ حسین راضی، قم، ۱۴۱۶ق.

شهیدی، جعفر، زیستنامه امام علی(علیه السلام)، در دانشنامه امام علی(علیه السلام)، ج۸، تهران، مرکز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۰ش.

شوشتری، احقاق الحق، قم، مکتبه آیت‌الله مرعشی.

عاملی، جعفر مرتضی. الصحیح من سیرة الامام علی(علیه السلام)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، اول، ۱۳۸۸ش.

قرشی، باقر شریف، دانشنامه امام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب علیه السلام (جلد دوم و سوم)، ترجمه سید محمد صالحی، قم، انتشارات دارالتهذیب، ۱۳۹۵ش.

قندوزی، ینابیع المودة، تحقیق: سید علی جمال اشرف،‌ تهران، دار الاسوه.

محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه أمیرالمؤمنین(علیه السلام)، ترجمه جواد محدثی و مهدی مهریزی، قم، دار الحدیث، ۱۳۸۹ش.

واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق، مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.