بسم الله الزحمن الرحیم
امام موسی کاظم علیه‌السّلام
امام موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب علیهم‌السّلام، ملقب به کاظم و باب‌الحوائج، هفتمین امام از اهل بیت علیهم‌السّلام، در بیستم ذی‌الحجه و به نقلی هفتم ماه صفر سال ۱۲۸ هجری هم‌زمان با شروع قیام ابومسلم خراسانی و در دوران انتقال قدرت از امویان به عباسیان، در قریه ابواء (میان مکه و مدینه) به دنیا آمد.
مادرشان حمیده از زنان پاک، دانشمند و پرهیزکار عصر خویش، کنیزی از اهل بربر (مغرب) یا از اهل اندلس (اسپانیا) بوده است. این بانو از زنان بزرگ زمان خویش بود و چندان فقیه و عالم به احکام و مسائل بود که امام صادق علیه‌السّلام زنان را در یادگیری مسائل و احکام دینی به ایشان ارجاع می‌داد.
امام رضا علیه‌السّلام، حضرت فاطمه معصومه علیها‌السّلام و حضرت احمد بن موسی شاهچراغ، از معروف‍‌ترین فرزندان امام کاظم علیه‌السّلام هستند.
حضرت نجمه، مادر امام رضا علیه‌السّلام، کنیزی از اهالی مغرب و از زنان مومنه، پارسا، نجیب و پاکیزه بود.
آغاز امامت
حضرت موسی بن جعفر علیهما‌السّلام بیست سال و به روایتی نوزده‌سال از عمر مبارک خود را با پدر به سر برد و پس از شهادت پدرشان امام جعفر صادق علیه‌السّلام به امامت رسید و از سال ۱۴۸ تا ۱۸۳ قمری به مدت ۳۵ سال رهبری شیعه را بر عهده گرفت.
بنا به دلایل سیاسى، از جمله به دلیل وحشتى که از حاکمیت عباسیان وجود داشت، امام براى بسیارى از شیعیان خود ناشناخته ماند؛ زیرا امکان آن بود که اگر به صورت صریح و در ملاء عام، امامت امام کاظم علیه‌السّلام معین گردد، از ناحیه خلفا تحت فشار قرار گیرد.
از جمله دلایل سردرگمی شیعیان پس از امام صادق علیه‌السّلام می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- شدّت اختناق در عصر منصور درباره علویان، به ویژه امام صادق علیه‌السّلام که عظمت فراوانى در جامعه داشت،
- دعوت و جذب شیعیان آن حضرت از طرف بعضى از فرزندان امام صادق علیه‌السّلام که به ناحق داعیه امامت داشتند،
- پراکندگى شیعیان زیرا آنها در شهرهاى دور و نزدیک زندگى مى کردند،
- امام صادق علیه‌السّلام در وصیت خویش براى این که جان امام بعد از خویش را حفظ کند، افزون بر دو فرزند خود، امام کاظم علیه‌السّلام، عبدالله و منصور عباسى را نیز وصىّ خود قرار داد،
- مسأله اسماعیل بن جعفر، از آنجا که او فرزند بزرگتر امام صادق علیه‌السّلام بود، شیعیان گمان مى‌کردند که رهبرى آینده شیعه از آن او خواهد بود. وى در حیات پدر وفات کرد.
خلفای معاصر
امام کاظم علیه‌السّلام معاصر با چهار تن از خلفای عباسی بودند، که همگی در ضدیت با شیعه قرار گرفته و فشار بسیاری را متوجه امام و اصحابشان نمودند:
- ۱۰ سال در خلافت منصور (حکومت۱۳۶-۱۵۸ق)،
- ۱۱ سال در خلافت مهدی عباسی (حکومت۱۵۸-۱۶۹ق)،
- یک سال در خلافت هادی عباسی (حکومت۱۶۹-۱۷۰ق)
- ۱۳ سال در خلافت هارون (حکومت۱۷۰-۱۹۳ق)
عصر امام کاظم علیه‌السّلام دوران بسیار سختى براى شیعیان بود و در این دوران حرکتهاى اعتراض‌آمیز متعددى از ناحیه شیعیان و علویان نسبت به خلفاى عباسى صورت گرفت که از مهم‌ترین آنها قیام فخ -در زمان حکومت هادى عباسى- و نیز جنبش یحیى و ادریس فرزندان عبدالله بود که در زمان هارون رخ داد.
این وضعیت موجب می شد که امام کاظم علیه‌السّلام غالبا راه تقیه را در پیش گیرد تا تشکل شیعه و رهبرى آنها را به طور پنهانى اداره نمایند.
امام کاظم علیه‌السّلام برای ارتباط با شیعیان، سازمان وکالت را گسترش داد و در مناطق مختلف، افرادی را به عنوان وکیل تعیین کرد.
نقش‌ها و فعاليت‌ها
فعالیت‌های امام کاظم علیه‌السّلام را می‌توان بر دو دسته کلی دانست:
- حرکت در زمینه فرهنگی، فکری و علمی: در این زمینه امام روش پدرش امام صادق علیه‌السّلام را ادامه داد. با آنکه شروع امامت حضرت با آن وضع تاریک و خفقان‌بار حاکم بر جامعه همراه بود که حتْی یاران نزدیک امام صادق علیه‌السّلام نیز جانشین او را نمی‌شناختند و امکان شرف‌یابی به محضرش را نداشتند، امّا طولی نکشید که شهرت علمی امام کاظم علیه‌السّلام در سرتاسر جهان اسلام منتشر شد. گروه‌های بسیاری از دانشمندان بزرگ که در مکتب امام صادق علیه‌السّلام تحصیل می‌کردند، هنگام اقامت موسی بن جعفر علیه‌السّلام در مدینه به سوی حضرت سرازیر شدند.
- مبارزه با حکومت غاصب و موضع‌گیری صریح در قبال هیئت حاکمۀ منحرف و خود را زعیم حقیقی مسلمانان دانستن: علیه‌السّلام در این محور از سویی یارانش را از همکاری با حکومت شدیداً نهی می‌فرمود و به آنان دستور مبارزه منفی می‌داد (جریان صفوان جمال که حضرت او را از کرایه دادن شترانش به هارون نهی فرمود، معروف است).
رویدادهای مهم عصر امام کاظم علیه‌السّلام
- احضار امام موسی کاظم علیه‌السّلام به بغداد و زندانی نمودن ایشان در آن شهر، به دستور مهدی عباسی.
- زندانی شدن امام موسی کاظم علیه‌السّلام در بغداد، در دوران حکومت هادی عباسی،
- دستگیری امام کاظم علیه‌السّلام در مدینه و فرستادن آن حضرت به زندان عیسی بن جعفر در بصره، به دستور هارون الرشید،
- انتقال امام علیه‌السّلام از زندان بصره به زندان فضل بن ربیع در بغداد،
- انتقال امام علیه‌السّلام از زندان فضل بن ربیع به زندان فضل بن یحیی برمکی،
- انتقال امام علیه‌السّلام از زندان فضل بن یحیی به زندان سندی بن شاهک،
- مسموم کردن امام علیه‌السّلام با خرمای زهرآلود، توسط سندی بن شاهک در زندان،
- شهادت امام کاظم علیه‌السّلام به خاطر مسمومیت در زندان سندی بن شاهک،
- انتقال پیکر مطهر امام موسی کاظم علیه‌السّلام به جِسر (پل) بغداد و فراخوانیِ مردم برای دیدن آن توسط ماموران هارون الرشید،
- انزجار سلیمان بن جعفر بن منصور دوانیقی از تحقیر پیکر امام موسی کاظم علیه‌السّلام، توسط ماموران حکومتی، و دستور او به تجهیز و تکفین مناسب شأن پیکر آن حضرت و به خاک‌سپاری در مقابر قریش بغداد.
امام کاظم علیه‌السّلام در زندان هارون
امام کاظم علیه‌السّلام دو بار به دست هارون به زندان افتاده اند که مرتبه دوم آن از سال ۱۷۹ تا ۱۸۳ یعنى به مدت چهار سال به طول انجامید و به شهادت آن حضرت منجر شده است. مدّت زندان مرتبه اوّل، ذکر نشده است.
برخی از دلایل زندانى شدن امام به دست هارون عبارت است از:
- سختگیری‌های هارون نسبت به علویان به خصوص امام موسی کاظم علیه‌السّلام،
- نفوذ بسیار امام و علویان در میان مردم به دلیل اینکه فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند،
- مفترض‌الطاعه بودن امامان شیعه و ترس دستگاه حکومت از شیعیان به دلیلی این صفت ائمه اطهار علیهم‌السّلام،
- سعایت برخی از بستگان امام در نزد هارون.
شهادت امام کاظم علیه‌السّلام
امام علیه‌السّلام در ۲۵ رجب سال ۱۸۳ هجری در سن ۵۵ سالگی در زندان "سندی بن شاهک" به شهادت رسید. سندی، به دستور هارون الرشید امام را مسموم کرد و امام علیه‌السّلام سه روز پس از آن به شهادت رسید.
پیکر مطهر امام موسی بن جعفر علیهما‌السّلام را در منطقه شونیزیه در مقبره خانوادگی منصور که به مقابر قریش شهرت داشت، دفن کردند. مدفن ایشان به حرم کاظمین مشهور است.
گفته شده است دلیل عباسیان برای اینکه بدن امام را در این مقبره دفن کردند، ترس از آن بود که مبادا مکان دفن او محل تجمع و حضور شیعیان شود.
منابعی برای مطالعه بیشتر
اباذر نصر اصفهانی، کتاب‌شناسی کاظمین، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۳.
باقر شریف قرشی، حیاة الإمام موسی بن جعفر علیهما‌السّلام، تحقیق: مهدی باقر القرشی، ۱۴۲۹ق.
جمعی از نویسندگان، فرهنگ شیعه، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۵.
حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۴ق.
رسول جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم‌السّلام، قم، انصاریان، ۱۳۸۱.
رضا محمدی، امام‌شناسی، قم، زمزم هدایت، ۱۳۹۶.
عزیزالله عطاردی، مسندالامام الکاظم ابی الحسن موسی بن جعفر علیهما‌السّلام، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۰۹ق.
محمدرضا جباری، سازمان وکالت، قم، مؤسسه امام خمینی(قدس‌سره)، ۱۳۸۲.
مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق علیه‌السّلام، ۱۳۷۲.