مقدمه: تعریف یک مفهوم
درباره جنگ نیز، همانند سایر مفاهیم، تعریفهاى مختلفى بیان شده است که هر یک بیانگر نگرش خاصى، به جنگ است. به عنوان مثال، هدلى بال جنگ را خشونتى سازمان یافته مى‏داند که دو یا چند کشور علیه همدیگر انجام مى‏دهند. این تعریف، جنگهاى داخلى را در برنمى‏گیرد. کلاو زوتیس معتقد است جنگ، به کارگیرى حد اعلاى خشونت در راه خدمت به دولت یا کشور است. البته همه جنگها در راه خدمت به دولت و کشور صورت نمى‏گیرد. در مجموع، به نظر مى‏رسد تعریفى که کوئینى از جنگ ارائه مى‏دهد، جامعتر از تعریفهاى بالا باشد. وى مى‏گوید:
«جنگ هنر سازمان دادن و به کارگرفتن نیروهاى مسلّح براى انجام مقصود است.»(2)
تعریف از جنگ، در این مقاله، ترکیبى از تعاریف فوق است؛ به‏گونه‏اى که شامل عناصرى چون خشونت اعلا، به‏کارگیرى از نیروهاى مسلح، خشونت سازمان یافته و وقوع آن بین دو یا چند کشور مى‏گردد. مصداق عینى چنین تعریفى، در جنگ تحمیلى عراق علیه ایران به وضوح دیده مى‏شود.
انواع جنگ و جایگاه جنگ تحمیلى
جنگ بر اساس معیارهاى مختلف به چند قسم تقسیم مى‏شود. به عنوان مثال بر اساس هدف، جنگ به جنگهاى عادلانه و غیرعادلانه؛(3) بر مبناى مقیاسهاى جغرافیایى، به جنگهاى محلّى، منطقه‏اى، فرامنطقه‏اى و جهانى (عمومى)؛ با توجه به انضباط و تاکتیک، به جنگهاى منظم (کلاسیک) و نامنظم (چریکى)؛ بر اساس سطح جغرافیایى، به جنگهاى دریایى، هوایى و زمینى؛ بر اساس قلمرو، به جنگهاى داخلى و خارجى تقسیم مى‏شوند.(4) همچنین جنگها بر مبناى نوع ابزار، به جنگهاى هسته‏اى و غیر هسته‏اى قابل تقسیم است. این تقسیم یکى از جامعترین تقسیماتى است که براى جنگ بیان کرده‏اند.(5) اهمیت این تقسیم به دو دلیل است:
الف) تا حد زیادى از ابهاماتى که تقسیمات دیگر دارند دور است. به عنوان مثال، تقسیم جنگ به عادلانه و غیر عادلانه این ابهام را به وجود مى‏آورد که کدام جنگ عادلانه و کدام جنگ غیر عادلانه است؟
ب) این چارچوب شامل جنگهاى بیشترى مى‏شود.
به خاطر دلایل مذکور است که این تقسیم را برگزیده و به توضیح آن مى‏پردازیم.
1ـ جنگ هسته‏اى:
به عقیده نویسنده آمریکایى کتاب «دام سلاح هسته‏اى و راهى براى گریز از آن»،(6) نظامیان و دولتمردان آمریکایى فکر مى‏کردند شوروى (سابق) با در اختیار داشتن هارتْلند (قلب زمین)، به راحتى مى‏تواند به اروپاى غربى (متحد آمریکا) حمله کند. بنابراین، تنها راهى که بتوان جلوى پیشروى شوروى (سابق) را سد کرد توسعه سلاحهاى هسته‏اى است؛ زیرا شوروى (سابق) را نمى‏توان به علت دارا بودن سربازان بى شمار و عمق استراتژیک و مهمتر از آن، یخبندان همیشگى اقیانوس منجمد شمالى، از طریق زمین و دریا مورد حمله قرار داد.(7)
واقعیت آن است که سخن درباره ابعاد مختلف جنگ هسته‏اى، به کمک تصورات ذهنى صورت مى‏گیرد. زیرا پس از بمباران اتمى ژاپن، در هیچ‏یک از میدانهاى جنگ از سلاحهاى اتمى استفاده نشده است؛ چون در کنار پیشرفتهاى کمى و کیفى سلاحهاى هسته‏اى، محدودیتهاى جدّى (مانند وحشت از طرف مقابل) در زمینه تولید، انبار سازى و به کارگیرى آن وضع شد. همچنین با فروپاشى شوروى (سابق) روند مسابقه تسلیحات (هسته‏اى) رو به کاهش گذاشته است؛ ولى کره زمین همچنان بر لبه پرتگاه هسته‏اى قرار دارد، زیرا هم اکنون مقادیر زیادى از تسلیحات هسته‏اى وجود دارند که تضمین صد در صد در عدم به کارگیرى آنها موجود نیست. بنابراین، هنوز ضرورت دارد که درباره جنگ هسته‏اى سخن گفته شود.(8) به علاوه، اصرار آمریکا به افزایش قدرت اتمى‏اش و تلاش براى ممانعت از دسترسى دیگر کشورها به تسلیحات هسته‏اى، اهمیت پرداختن به جنگ و ابعاد آن را دو چندان مى‏کند.
سؤال اصلى این است که، در صورت وقوع یک جنگ هسته‏اى چه اتفاق خواهد افتاد؟ پاسخ این است که آثار تخریبى چنین جنگى طبق بررسیهاى آمارى انجام شده و در مقایسه با آنچه در ژاپن اتفاق افتاده است بسیار زیاد خواهد بود. به عنوان مثال، در یک جنگ هسته‏اى میلیونها انسان مى‏میرند و به میلیونها نفر دیگر آسیبهاى جدّى(9) و جبران ناپذیرى چون ابتلا به غدد سرطانى، ناراحتیهاى عصبى مانند نومیدى، اضطراب، ترس و «گروه ستیزى» وارد مى‏شود.(10)
جنگ هسته‏اى به دو بخش تقسیم مى‏شود:
الف) جنگ عمومى:
طبق یکى از تعریفها، جنگ عمومى(11) جنگى است که شامل حمله آمریکا و شوروى (سابق)، علیه یکدیگر مى‏شود. در چنین جنگى از سلاحهاى اتمى استفاده خواهد شد و در زمانى کوتاه، جنگ به اکثر کشورهاى جهان گسترش مى‏یابد و همه امکانات مادى و معنوى آنان درگیر جنگ خواهند شد. این احتمال وجود دارد که برترى سلاحهاى اتمى یکى از طرفین درگیرى و یا مهارت در استفاده فورى از آن، باعث شود قبل از آن که جنگ عمومى (هسته‏اى) گسترش یابد پایان پذیرد. یا ممکن است تهدید به جنگ عمومى هسته‏اى (بازدارندگى) که توأم به توانایى لازم و تصمیم جدى در به کارگیرى آن است، مانع از وقوع آن گردد.(12) هرگاه بازدارندگى، اثر خود را از دست بدهد ممکن است به دوران «جمود هسته‏اى»(13) پایان یابد و از «سلاحهاى گرما هسته‏اى» نیز استفاده گردد. در چنین حالتى یک جنگ هسته‏اى عمومى واقع خواهد شد.(14) در هر صورت، این مشکل در تعریف جنگ عمومى هسته‏اى وجود دارد که گرچه این جنگ کل جهان را در بر مى‏گیرد؛ ولى جنگى است که بر کشورهاى فاقد قدرت هسته‏اى هم تحمیل مى‏شود و خساراتى جبران‏ناپذیر بر آنها وارد مى‏سازد.
ب) جنگ محدود:
بازدارندگى، وقوع جنگ را به کلى منتفى نمى‏کند. به بیان دیگر، خطر جنگ همواره وجود دارد و در صورت بروز یک جنگ هسته‏اى، موجودیت کشور به کار گیرنده و درگیر جنگ هسته‏اى در معرض خطر جدى قرار مى‏گیرد. بنابراین براى آماده بودن به منظور جنگ و پرهیز از انهدام کامل، جنگ محدود مى‏تواند یک راه حل مناسب باشد. در واقع جنگ محدود، راهى بین «انهدام و تسلیم» است.(15) جنگ محدود همانند جنگ عمومى، داراى تعریفهاى متعددى است.
یکى از تعریفهاى جنگ محدود، مفهوم هسته‏اى آن است. در این مفهوم، جنگ محدود (هسته‏اى) یک جنگ اتمى است که شامل خاک آمریکا و شوروى (سابق) نگردد. در چنین جنگى آمریکا و شوروى (سابق)، فقط به حمایت همه جانبه از یکى از طرفهاى درگیر در جنگ مى‏پردازند و از درگیرى مستقیم علیه یکدیگر اجتناب مى‏کنند؛(16) اما هیچ‏گونه تضمینى وجود ندارد که در صورت وقوع یک جنگ محدود هسته‏اى، دیگر کشورهاى دارنده سلاحهاى هسته‏اى از خود خویشتن‏دارى نشان دهند و از هرگونه اقدامى که منجر به «تصاعد جنگى»(17) شود، خوددارى نمایند.(18) در جنگ محدود هسته‏اى هم، بیش از آن‏که خطر هسته‏اى متوجه ابرقدرتها و اعضاى باشگاه هسته‏اى(کلوپ هسته‏اى) باشد، متوجه کشورهاى فاقد چنین سلاح‏هایى است.
2ـ جنگ غیر هسته‏اى:
جنگهاى غیر هسته‏اى برخلاف جنگهاى هسته‏اى به دفعات مورد استفاده انسان قرار گرفته است؛ زیرا انسان آشنایى و تجربه بیشترى در به کارگیرى جنگهاى غیر هسته‏اى داشته و همچنین آثار مرگبار و تخریبى آن در مقایسه با جنگهاى هسته‏اى بسیار کمتر است. بنابراین به توضیح انواع جنگهاى غیر هسته‏اى مى‏پردازیم.
الف) جنگ محدود:
جنگ محدود علاوه بر مفهوم هسته‏اى، معناى غیر هسته‏اى هم دارد. جنگ محدود غیر هسته‏اى در معانى مختلفى به کار رفته است که در اینجا به مهمترین آنها اشاره مى‏کنیم:
1ـ جنگ محدود از لحاظ جغرافیایى:(19) در چنین جنگى، دامنه و وسعت میدان جنگ محدود به یک منطقه جغرافیایى کوچک است. بر این اساس در جنگ محدود، در مقایسه با جنگ عمومى، به علت کوچک بودن محل درگیرى آزادى عمل کمترى وجود دارد. البته در آن هیچ‏گونه محدودیتى در استفاده از سلاحهاى مختلف (به استثناى جنگ افزارهاى هسته‏اى) وجود ندارد. در این صورت، چنین جنگى یک جنگ محدود غیر هسته‏اى است.
تعریف جنگ محدود جغرافیایى (جنگ محلى) حداقل داراى یک نقص است، زیرا این تعریف، جنگهایى را که از لحاظ جغرافیایى بین جنگهاى محدود و عمومى (غیر هسته‏اى) قرار مى‏گیرند را شامل نمى‏شود. به بیان دیگر، جایگاه جنگهاى منطقه‏اى و فرامنطقه‏اى (قاره‏اى) در چنین تعریفى نامشخص است.
2ـ جنگ محدود از لحاظ هدف: در این جنگ، طرفین درگیرى داراى هدف محدودى هستند؛ امّا اگر یکى از طرفین درگیر داراى هدف نامحدود در جنگ باشد، طبقه بندى چنین جنگى در جنگهاى محدود خالى از اِشکال نیست. افزون بر این، در چنین جنگى معلوم نیست که هدف چه معنایى دارد. همچنین دایره و معیارى که محدود بودن هدف را مشخص نماید، به درستى معنا نشده است.
3ـ جنگ محدود از لحاظ ابزار: در چنین جنگى، طرفهاى متخاصم از ابزارهاى غیر هسته‏اى استفاده مى‏کنند. هرگاه در این نوع از جنگ، طرفین و یا یکى از طرفهاى درگیر، از سلاحهاى اتمى استفاده کند، نمى‏توان آن را یک جنگ محدود از لحاظ ابزار، محسوب کرد. جنگى را جنگ محدود مى‏نامند که در آن از نفرات محدود استفاده گردد و یا اینکه دامنه تخریب آن اندک باشد. ممکن است یک جنگى که با تخریب اندک و یا نفرات محدود آغاز مى‏شود، منجر به یک جنگ عمومى غیر هسته‏اى گردد؛ زیرا غولى که آزاد مى‏شود، هرچند با طنابهاى محکم او را بسته باشند، باز تضمینى در کنترل صد در صد آن وجود ندارد.
ب) جنگ چریکى:(20)
جنگ چریکى داراى یک سابقه طولانى است. اصطلاح چریک و جنگهاى چریکى در سال 1186 ش. (1807 م.) در پى حمله فرانسه به شبه جزیره ایبرى(21) وارد فرهنگ نظامى شد. به دنبال آن، به صورت محدود از جنگهاى چریکى در جنگ جهانى دوم استفاده گردید. بعد از جنگ جهانى دوم نمونه‏هاى برجسته جنگ چریکى در چین، کوبا و ویتنام اتفاق افتاد.(22) هرگاه براى سرنگون کردن حکومت ضد مردمى حاکم یا به منظور بیرون راندن نیروهاى متجاوز استعمار، ابزار، امکانات و در نهایت قدرت کافى فراهم نباشد، ممکن است جنگ چریکى بدین منظور آغاز شود. بر این اساس، نیروهاى چریکى بیش از هر چیز، به قدرت و امکانات مردمى متکى مى‏شوند و در تلاشند براى دستیابى به پیروزى، پشتوانه مردمى لازم را فراهم آورند.
جنگ چریکى، جنگ نامنظم و دراز مدتى است که توسط دسته‏هاى کوچک مسلّح، علیه دشمن (داخلى و یا خارجى) صورت مى‏گیرد. در این جنگ بیش از سایر جنگها، بر اصولى چون ایجاد انفجار در پشت خطوط اصلى، به ستوه آوردن دشمن، ناامن کردن و قطع راههاى ارتباطى دشمن، عملیات ناگهانى علیه آن، تغییر دائم میدان جنگ و نظایر آن تکیه مى‏شود.(23) اقدامات فوق به عقیده مائو تسه تونگ(24) ـ رهبر انقلاب چین ـ در سه مرحله انجام مى‏شود.
اوّل مرحله دفاع استراتژیک: که در آن ضمن تلاش در جهت متحد کردن مردم، به تدریج براى عملیات نظامى و سیاسى (مانند اعتصابات) صورت مى‏پذیرد.
دوم، مرحله تدارک آفندى: در این مرحله چریکها در جهت یکپارچگى بیشتر مردم، توسعه عملیات و تدارک سلاح و لوازم پزشکى و آذوقه اقدام مى‏کنند.
سوم، مرحله آفند استراتژیک: چریکها در صورت گذراندن موفقیت‏آمیز دو مرحله قبلى، توانایى لازم را براى نیل به پیروزى پیدا مى‏کنند. بنابراین، با استفاده از قدرت حاصله در جهت تسلیم یا انهدام دشمن اقدام مى‏کنند.(25) به رغم این که جنگ چریکى متکى بر مردم است؛ ولى مردم همواره به دلیل انگیزه‏هاى مذهبى از آن حمایت نمى‏کنند.
ج ـ جنگ روانى(26):
سابقه کاربرد عملى جنگ روانى بسیار طولانى است؛ ولى به طور مشخص، چینى‏ها(27) و سپس مسلمانان اولین کسانى بودند که از جنگ روانى استفاده کردند.(28) بعدها در قرن بیستم و به خصوص در جنگ جهانى اول و به میزان بیشترى در جنگ جهانى دوم و در دوران جنگ سرد، از آن استفاده گردید. از ابداع واژه جنگ روانى زمان کمى مى‏گذرد، زیرا در سال 1282ش. (1902 م) جان فُولِر انگلیسى، اولین کسى بود که اصطلاح جنگ روانى را به کار برد. 22 سال بعد، دولت انگلیس اصطلاح «جنگ سیاسى» را به جاى آن، مورد استفاده قرار داد و سرانجام در سال 1319ش. (1940 م) با انتشار مقاله «جنگ روانى و چگونگى به راه اندازى آن» واژه جنگ روانى وارد فرهنگ نظامى آمریکا و سپس جهان گردید.(29)
ویلیام داقرتى نویسنده آمریکایى مقاله «جنگ روانى»، تعریفى را که در مطبوعات علمى و عمومى از جنگ روانى آمده است به این صورت ذکر مى‏کند:
«جنگ روانى عبارت است از مجموع اقدامات یک کشور به منظور اثرگذارى و نفوذ بر عقاید و رفتار دولتها و مردم خارجى در جهت مطلوب (که) با ابزارهایى غیر از ابزار نظامى، سیاسى و اقتصادى یعنى تبلیغاتى انجام مى‏شود.»(30)
برخلاف تعریف فوق، جنگ روانى مى‏تواند کاربرد داخلى هم داشته باشد که در این حالت، شامل حمله‏هاى شدید تبلیغاتى دو گروه داخلى نسبت به یکدیگر مى‏شود. این تبلیغات براى ایجاد نگرش دلخواه در مردم صورت مى‏گیرد.
همان طور که از تعریف جنگ روانى مشخص است، هدف اصلى در جنگ روانى تضعیف و انحراف افکار عمومى به منظور تحمیل اراده بر آنهاست؛ چه این افکار عمومى حق باشد یا ناحق. زیرا در این صورت بدون به کاربردن ابزار نظامى، سیاسى و اقتصادى داراى هزینه بالا، دشمن آماده تسلیم در برابر طرف مقابل مى‏گردد. براى دستیابى به این هدف، در ابتدا اطلاعات لازم و دقیق جمع آورى مى‏شود؛ سپس این اطلاعات به وسیله ابزاهاى جنگ روانى به کار گرفته مى‏شود و در نهایت، میزان تأثیر جنگ روانى بر دشمن به منظور تقویت نقاط قوت و کاهش نقایص، مورد ارزیابى قرار مى‏گیرد.(31) براى تحقق جنگ روانى، ابزارهاى مختلفى از جمله «شایعه سازى» به کار مى‏رود که با رعایت اختصار به شرح کوتاهى از آن مى‏پردازیم.
شایعه به معناى انتقال اخبار غیر موثق است که در جاهایى که وسائل اطلاع رسانى کم بوده یا مسؤولین اجرایى اطلاعات کافى در اختیار مردم نگذارند، گسترش مى‏یابد. کسانى که شایعه را گسترش مى‏دهند، هدفهایى چون، سلب اعتماد طرف مقابل، بیرون ریختن ناراحتیهاى درونى و نظایر آن را دنبال مى‏کنند. در هر صورت، نتیجه نهایى «شایع پراکنى» کاهش روحیه مردم و سربازان(32)، بى اعتمادى و ایجاد تفرقه است. البته جنگ روانى کاربردهاى دوسویه دارد: یعنى هم به نفع دشمن و هم علیه آن قابل استفاده است؛ ولى هر کشورى که از ابزارهاى تبلیغى فراوانترى برخوردار باشد، مؤفقیت آن نیز در جنگ روانى علیه دشمن بیشتر خواهد بود.
د) جنگ شیمیایى و میکروبى:
کاربرد عوامل شیمیایى همانند عوامل روانى، سابقه‏اى طولانى دارد. اوّلین عوامل شیمیایى که انسان در جنگ به کار برد، نفت و قیر بود. به مرور زمان، مواد شیمیایى دیگرى چون کُلر، گاز خردل، فسژن، گاز اشک آور و مانند آن، بر آنها افزوده شد. از این مواد به صورت گسترده و وسیع، در جنگ جهانى اول استفاده گردید. در جنگ جهانى دوم نیز، به علت ترس طرفهاى درگیر از حمله شیمیایى طرف مقابل، از آن استفاده نشد؛ اما بعد از آن در بسیار از جنگهاى منطقه‏اى و محلى (مانند جنگ ویتنام) مورد بهره بردارى قرار گرفت.(33) از مواد شیمیایى براى کشتن، صدمه زدن و ناتوان کردن انسان و حیوان و حتى به منظور از بین بردن گیاهان و عدم بارورى خاکِ دشمن استفاده مى‏شود. این مواد که به صورت جامد، مایع و گاز به کار مى‏روند، از طریق پوست، دستگاه گوارشى و تنفسى سلامت موجودات زنده را به خطر مى‏اندازند.(34)
نوع دیگرى از جنگ که در بخش جنگ شیمیایى مورد بحث قرار مى‏گیرد، جنگ میکروبى است. در این جنگ، موجودات زنده میکروسکوپى مانند ویروسها، باکتریها، قارچها، انگلها و مانند آن، با همان کاربردهاى مواد شیمیایى براى مقاصد نظامى و غیر نظامى به کار مى‏روند. این جنگ نیز قدمت زیادى دارد؛ زیرا تاتارها، در سال 726ش. (1347 م) براى اولین بار از میکروب طاعون و وبا، علیه دشمنان خود استفاده کردند.(35) به نظر مى‏رسد، با توجه به اثرات وحشتناک به کارگیرى عوامل شیمیایى و میکروبى، تولید و به کارگیرى آنها کاهش یافته باشد؛ امّا به دو دلیل توجه به سلاحهاى شیمیایى و میکروبى در حال افزایش است.
اوّل این که، هزینه ساخت و انبارسازى آن در مقایسه با سایر سلاحهاى جنگى بسیار کمتر است. همچنین به راحتى و بدون ابزارهاى پیچیده مى‏توان آن را مورد استفاده قرار داد. به همین علت عراق در طول جنگ با ایران، مقادیر زیادى از سلاحهاى میکروبى و شیمیایى را تولید و ذخیره کرد و بخشى از آن را در جنگ به کارگرفت.
دوم آن که، بشر قادر نیست به علت قدرت تخریبى بسیار زیاد سلاحهاى اتمى از آن بهره گیرد.(36) بنابراین، سلاحهاى شیمیایى و میکروبى پاسخگوى نیازهاى جنگى او خواهد بود.
جنگ تحمیلى در دیدگاه ما، یک جنگ غیرهسته‏اى است، به همین دلیل، در هیچ‏یک از انواع و طبقه‏بندى جنگ‏هاى هسته‏اى قرار نمى‏گیرد. این جنگ از یک نظر، یک نبرد جغرافیایى به شمار مى‏آید که در بخش خاصى از زمین: یعنى اغلب در سرزمین ایران و عراق جریان داشته است؛ ولى یک تفاوت عمده با جنگ محدود جغرافیایى دارد و آن این که آثار دفاع مقدس در یک منطقه جغرافیایى محدود، باقى نماند، بلکه آثار منطقه‏اى و جهانى وسیعى را به دنبال آورد. از دیدگاه ایرانیان، دفاع مقدس، یک جنگ با هدف محدود نبود، زیرا انگیزه ایران به خلاف عراق، تنها حفظ تمامیت ارضى نبود، بلکه هدف جنگ‏جویان ایرانى و رهبرى انقلاب اسلامى، دفاع از کیان اسلام بوده است. البته باید قبول کرد، جنگى که بر ما تحمیل شد، از لحاظ ابزار جنگى و به دلیل کاربرد سلاحهاى غیرهسته‏اى، محدود تلقى مى‏شود. در این جنگ، حتى عملیات پارتیزانى و چریکى هم به چشم مى‏خورد که گروه شهید چمران مصداق بارز آن بود. همچنین، عملیات روانى وسیعى در جنگ تحمیلى، هم از ناحیه ایران و هم از ناحیه عراق در جریان بود. همین‏طور بارها عراقیها از مواد شیمیایى و میکروبى علیه رزمندگان و مردم بى‏دفاع ایران استفاده کرده‏اند. بنابراین، جنگ تحمیلى در هیچ یک از طبقه‏بندیهاى جنگهاى غیرهسته‏اى هم قرار نمى‏گیرد و باید براى آن تعریف منحصر به فردى ارائه کرد و آن را در طبقه بندى جدید با ویژگیهاى جدید قرار داد. همان‏گونه که انگیزه‏هاى این جنگ از نگاه ما، با دیگر جنگهاى بشرى قرن بیستم متفاوت است.
انگیزه‏هاى مادى و معنوى در جنگ و جنگ تحمیلى
مواردى چون عشق به قدرت، سودجویى، قدرت‏طلبى، خودنمایى و نظایر آن، از جمله علل جنگ معرفى شده‏اند؛ در حالى که این موارد، معلول علت دیگرى هستند. در حقیقت، علل اصلى جنگ به ابعاد مادى و روانى انسان برمى گردد. به بیان دیگر، جنگ از درون انسان سرچشمه مى‏گیرد، به گونه‏اى که هرگاه یکى از دو بُعد انسان، بر بُعد دیگر وى غلبه پیدا کند، آن بُعد غالب، علتِ واقعى جنگ را مى‏سازد.(37) با وجود این که علت اصلى جنگ را یکى از دو بُعد مادى و روانى انسان تشکیل مى‏دهد؛ ولى به وسیله ابزارها و اهدافى چون سیاست، اقتصاد، تکنولوژى، ایدئولوژى و مانند آن خود را نشان مى‏دهد. این بدان مفهوم نیست که یک جنگ، داراى یک هدف و ابزار است، بلکه ممکن است مجموعه‏اى از ابزارها و اهداف در آن به کار گرفته شود؛ امّا یکى از آنها ظهور و بروز بیشترى داشته باشد.
قبل از ورود به بحث اصلى لازم است به سئوال زیر پاسخ داده شود و آن این که آیا انگیزه جنگ در ذات انسان وجود دارد؟ عده‏اى(38) معتقدند جنگ در ذات انسان قرار دارد، زیرا در نهاد انسان همواره یک عنصر حیوانى غالب وجود دارد. بنابراین، جنگ ـ نه صلح ـ حالت واقعى انسان را تشکیل مى‏دهد. مطابق این نظریه، جنگ ناشى از طبیعت انسان است و جنبه وراثتى دارد و نمى‏توان آن را تغییر داد. نظریه فوق به چند صورت دیگر نیز مطرح شده است که هر یک نشان مى‏دهند در انسان صفاتى به صورت ذاتى وجود دارد که آن صفات ذاتى منشأ جنگ به شمار مى‏روند. به عنوان مثال، بعضى عقیده دارند در هر انسانى تمایل به برترى‏جویى و سلطه‏طلبى وجود دارد که ناخودآگاه وى را به سوى جنگ مى‏کشاند. همچنین عده‏اى معتقدند همه انسانها خواهان کسب سود و افتخار بیشترند و براى دستیابى به آن چاره‏اى جز جنگ ندارند. این عده عقیده دارند خشم و غضبى که در هر انسانى یافت مى‏شود، اگر به حد افراط برسد، جنگ حتمى است و نیز چون هیچ انسانى به انسان دیگر اعتماد ندارد، همواره از جنگ براى دفاع از خود استفاده مى‏کند.(39)
دلایل متعددى براى رد نظریه فوق ارائه شده است که با رعایت اختصار به چند نمونه آن اشاره مى‏شود:
1ـ اگر جنگ جزء ذات انسان است، در آن صورت باید سراسر تاریخ بشر پر از جنگ باشد، در حالى که چنین نیست.
2ـ اگر ما جنگ را جزء ذات انسان به شمار آوریم، باید انسانهایى را که براى برقرارى صلح تلاش کرده یا مى‏کنند را فاقد طبیعت کامل بدانیم. در صورتى که لازمه تلاش براى استقرار صلح، بهره‏مندى از قواى روانى کامل است.
3ـ اگر گفته شود جنگ جزء ذات انسان است، پس باید جلاّدان و جانیان تاریخ مانند چنگیز، هیتلر و مانند آن را، کسانى دانست که به مقتضاى طبیعت خود عمل کرده‏اند، بنابراین آنان را نباید سرزنش کرد. در حالى که هر عاقلى آنان را سرزنش کرده و مى‏کند.(40) در واقع، ریشه مادى یا روانى بودن جنگ به درون انسان برمى‏گردد نه اینکه انسان به صورت فطرى و ذاتى جنگ طلب باشد؛ بلکه انسان موجود مختارى است که مى‏تواند از وقوع جنگ جلوگیرى نماید.
اینک پس از روشن شدن پاسخِ سئوال فوق، به بررسى علل مادى و معنوى جنگ مى‏پردازیم.
علل مادى جنگ:
هر یک از ابزارهاى مادى که براى آغاز و یا ادامه جنگ به کار مى‏رود، اگر با هدف و انگیزه مذهبى، الهى، خدمت به انسانیّت و نظایر آن به کار رود، در چارچوب علل معنوى جنگ قرار مى‏گیرد. آنچه موجب شده است، علل زیر جزء علل مادى جنگ محسوب شود آن است که هرگاه جنگ، فقط با انگیزه‏ها و هدفهاى اقتصادى، سیاسى، اجتماعى و مانند آن همراه باشد، در آن صورت علل مادى جنگ را تشکیل خواهند داد.
1ـ علل سیاسى جنگ: برخى عقیده دارند، هر گاه سیاست توانایى خود را در حل و فصل اختلافات از دست بدهد، جنگ آخرین وسیله‏اى است که براى دستیابى به اهداف سیاسى مورد استفاده قرار مى‏گیرد. به بیان دیگر، زمانى که سیاست در حل مسائل با شکست رو به رو شود، جنگ تنها راه باقیمانده براى تحقق هدفهاى سیاسى است. اگر چه نمونه هایى از جنگ را مى‏توان براى نظریه فوق پیدا کرد؛ ولى جنگ فقط به دلایل و علل سیاسى انجام نمى‏شود. به بیان دیگر، تصور این که پس از شکست سیاست، جنگ صورت مى‏گیرد اشتباه است؛ زیرا پس از شکست سیاست، ممکن است جنگ صورت گیرد؛ امّا وقوع آن حتمى نیست؛ زیرا به عنوان مثال، توسل به راههاى اقتصادى مى‏تواند راه حل مناسبى براى حل اختلافات دو طرف جنگ در این شرایط باشد. همچنین اگر جنگ ادامه سیاست است(41) و پس از شکست سیاست ادامه مى‏یابد، پس باید موقعى که جنگ در جریان است هیچ گونه روابط سیاسى بین متخاصمین در جریان نباشد، در حالى که در شدیدترین جنگها، روابط سیاسى ضعیفى بین طرفین درگیر برقرار است.
دولتها و کشورها براى تحقق اهداف سیاسى با گسترش حاکمیت ملّى و همچنین امپریالیستها براى تحقق سلطه‏گرى، فقط متکى به جنگ نیستند؛ بلکه ممکن است از ابزارهاى دیگرى چون پاداش و تنبیه نیز استفاده کنند. علاوه بر این، باید یادآور شد که به هم خوردن هر توازن قوایى منجر به جنگ نمى‏شود. به عنوان مثال، پس از فروپاشى شوروى و با به هم خوردن توازن بین آمریکا و روسیه، جنگى بین این دو کشور صورت نگرفت.
2ـ علل اقتصادى جنگ: تلاش براى دستیابى به امکانات اقتصادى، منابع زیرزمینى، از بین بردن منابع تجارى و گمرکى و مانند آن، از علل اقتصادى جنگ معرفى شده‏اند. به عنوان مثال، عده‏اى جنگ جهانى اوّل را ناشى از تلاش کشورهاى آلمان و ایتالیا براى دستیابى به بازارهاى جهانى مواد خامِ لازم، دانسته‏اند.(42) مهمترین نظریه‏اى که ریشه جنگ را فقط در مؤلفه‏هاى اقتصادى جستجو مى‏کند، تفسیر مارکسیستى از جنگ است. مارکسیستها از یک سوء عقیده دارند تقسیم کار و برقرارى اصل مالکیت خصوصى، طبقات مختلفى را در جامعه بشرى ایجاد کرده است و تا زمانى که این طبقات باقى باشند، جنگ نیز وجود خواهد داشت و از سوى دیگر، آنها براى تحقق کمونیسم جهانى، جنگ را لازم مى‏دانند؛ و آن جنگى است که بین طبقه کارگر و طبقه سرمایه دار روى خواهد داد.(43) شکى نیست که عامل اقتصادى مى‏تواند در بروز جنگ نقش داشته باشد؛ امّا چنین عاملى نمى‏تواند به صورت مطلق، ریشه همه جنگهاى بشرى، مانند جنگهایى که در جهت گسترش دین و یا حفاظت از آن انجام مى‏شود باشد. چنان که از نظر تاریخى، ایجاد طبقات اجتماعى به آن صورت که مارکسیستها مى‏گویند آن هم در تمام دنیا که جنگ در آن کم و بیش جریان داشته است، به اثبات نرسیده است. البتّه فروپاشى شوروى، خود دلیلى بر بطلان عقاید مارکسیسم و لنینیسم ـ بخصوص نظریه علل اِقتصادى جنگ ـ به شمار مى‏رود.
3ـ سایر علل مادى جنگ: جنگ داراى ریشه‏هاى مادى دیگرى هم هست که به برخى از آنها به اختصار اشاره مى‏شود.
الف) علل زیستى جنگ: این نظریه به چند صورت مطرح شده است:
اوّل این که جمعیت جهانى در مقایسه با منابع غذایى، از رشد بیشترى برخوردار است. بنابراین براى برقرارى تعادل بین این دو، چاره‏اى جز جنگ نیست. این نظر نمى‏تواند درست باشد؛ زیرا بررسیهاى به عمل آمده نشان مى‏دهد که مواد غذایى موجود در زمین، براى تغذیه پانصد برابر جمعیت فعلى کافى است.(44) دیگر آن که، تلاش در جهت دستیابى به فضاى بیشتر به منظور بهره‏مندى از امکانات افزونتر منجر به جنگ مى‏شود. این نظریه که ناشى از افکار برترى‏طلبى نژادى است، یک دلیل عقلى و منطقى براى شروع جنگ محسوب نمى‏شود. چنان که تعداد کمى از کشورهاى جهان مانند آلمان نازى، اسرائیل غاصب، نژادپرستان سابق آفریقاى جنوبى به چنین اصلى اعتقاد دارند.
ب) امپریالیسم: امپریالیسم هم در بعضى موارد به عنوان عامل اصلى براى آغاز جنگ معرفى شده است. در این دیدگاه، امپریالسیم در دو صورت، علت جنگ محسوب مى‏شود.
1ـ در سطح داخلى، سرمایه داران براى دستیابى به سود بیشتر، به غارت و چپاول خشونت‏آمیز دستمزدها و دست رنجها مى‏پردازند.
2ـ در سطح خارجى، امپریالیسم براى بهره بردارى از مواد اوّلیه ارزان و بازارهاى وسیع به جنگ دست مى‏زند. این نظریه، علل جنگهاى سودجویانه و استعمارى را نشان مى‏دهد؛ امّا انگیزه جنگهایى که غیر امپریالیستها در نقاط دیگر جهان انجام مى‏دهند را روشن نمى‏سازد.
ج) دو نظریه دیگر: نظریه‏هاى دیگرى درباره علل مادى جنگ وجود دارد. به عنوان مثال، یکى از این دو نظریه‏ها، مربوط به هرکلیوس یا هراکلیت دانشمند یونانى است. به اعتقاد وى، جنگ بذر ترقى را مى‏افشاند؛ امّا چنین نظریه‏اى فقط به یک رویه جنگ توجّه دارد. در واقع جنگ دو رویه دارد. یک رویه آن، سازندگى و رویه دیگر آن بدبختى، و فلاکت و کشتار است.(45) نظریه دیگرى که در این مورد قابل توجّه است، از سوى هگل دانشمند آلمانى ابراز شده است. به عقیده او، جنگ سرنوشت جهان را مشخص مى‏کند.
این نظر هگل درست نیست؛ زیرا آنچه سرنوشت عالم را تعیین مى‏کند، جنگ نیست، بلکه قدرت است و جنگ یکى از ابزارهاى آن به حساب مى‏آید. به بیان دیگر، هر کشورى قدرتمندتر است، براى تعیین سرنوشت دنیا امکانات بیشترى در اختیار خواهد داشت.
د) ریشه جنگ از نظر سازمانهاى بین المللى: در میثاق جامعه ملل و همچنین در منشور سازمان ملل متحد که هر یک بر تأمین صلح و امنیت جهانى تأکید دارند، فقط به صورت اشاره‏اى، عواملى را که موجب بروز جنگ مى‏شود، بر شمرده‏اند. از جمله این عوامل مى‏توان، به عدم احترام به حق حاکمیت ملل دیگر، زیر پا گذاشتن اصل تساوى کشورها، نقض یک‏طرفه قراردادها، آشنا نبودن با حقوق و اعتقادات سایر ملل و نظایر آن اشاره کرد.(46) هر یک از این موارد، همانند سایر نظریه‏هایى که در این بخش مطرح شده است فقط به بخشى از علل اصلى جنگ توجّه دارد و به ریشه‏هاى روانى و معنوى جنگ بى توجّه است.
علل معنوى جنگ:
انسانهایى که به خدا ایمان دارند، تنها به انگیزه‏هاى اقتصادى، سیاسى، و مانند آن به جنگ نمى‏پردازند؛ به این معنى که یک انسان با ایمان، انگیزه‏هاى فوق را تحت الشعاع انگیزه‏هاى الهى قرار مى‏دهد. در واقع در دیدگاه الهى، جنگ براى برداشتن عضو فاسدى از پیکره اجتماع، یا به منظور نابود کردن عقایدى که حیات مادى و معنوى انسانهاى دیگر را تهدید مى‏کند و یا براى نجات تعدادى از انسانهایى که در بند ظلم و ستم هستند، صورت مى‏گیرد. حضرت امام خمینى رحمه‏الله در این مورد مى‏فرماید:
«جنگهایى که در اسلام وارد شده است براى این که اینها را از ظلمات به نور وارد کنند.»(47)
از نظر اسلام جنگ در جهت امورى که مورد رضاى خداوند است، صورت مى‏گیرد و به همین دلیل جنگى از نظر اسلام مشروع است که در راه خدا انجام شود. بر این اساس، جهاد و جنگ، در قرآن مجید با عبارت «فى سبیل اللّه» همراه است.(48)
انگیزه جنگ در اسلام: به طور خلاصه جنگ به دو انگیزه صورت مى‏گیرد؛
الف) جنگى که با انگیزه ایجاد زمینه تکامل انسانها و ریشه کن کردن فساد در جامعه بشرى صورت مى‏گیرد.(49) قرآن مجید در این باره چنین مى‏فرماید: «وَ لَوْلا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْاَرضُ»(50) یعنى: و اگر خداوند بعضى از مردم را به وسیله بعضى دیگر دفع نکند زمین را فساد فرا مى‏گیرد.
این جنگ (جهاد ابتدایى)، مشروط به تشکیل دولت اسلامى از سوى امام معصوم علیه‏السلام و یا به امر ایشان است و بر تعدادى از انسانها که واجد شرایط براى شرکت در جهاد هستند، واجب مى‏شود. چنین جنگى یک جنگ تهاجمى و تعرضى نیست؛ بلکه در واقع به منظور دفاع از انسانیت، عدالت و مانند آن صورت مى‏گیرد.
ب) انگیزه دیگر جنگ در اسلام، دفاع است. مسلمانان باید در مقابل عواملى که موجب تهدید آنان از ناحیه داخلى و یا خارجى مى‏شود، از خود دفاع کنند.(51) قرآن کریم در این باره مى‏فرماید: «وَ لَوْلا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَّهُدَّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَّ صَلَوتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرٌ فیهَا اسْمُ اللّهِ کَثیرا»(52) یعنى: و اگر خداوند بعضى از مردم را به وسیله بعضى دیگر دفع نکند، دیرها و صومعه‏ها و معابد یهود و نصارا و مساجدى که نام خدا در آن بسیار برده مى‏شود، ویران مى‏گردد.
همه مسلمانان باید در چنین جنگى که بر آنها تحمیل شده است (جهاد دفاعى) شرکت نمایند، حتى اگر امام معصوم علیه‏السلام در آن حضور نداشته باشد. این جنگ به منظور دفاع از کشور، جان و مال مسلمانان صورت مى‏گیرد.
به طور خلاصه مى‏توان گفت، انگیزه اصلى جنگ در اسلام، به نابودى شرک، بت پرستى و گسترش آیین خدا بر مى گردد.(53) در هر صورت، هر یک از انگیزه‏هاى فوق که در قالب جنگ دفاعى و یا ابتدایى قرار مى‏گیرند، مصادیقى دارند که به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
1ـ جنگ با کفار و مشرکین: قرآن مجید دستور جنگ علیه کفار و مشرکین را صادر کرده است. «فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ»(54) یعنى: با پیشوایان کفر پیکار کنید چرا که آنها پیمانى ندارند، شاید دست بردارند. «وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ»(55) یعنى: و آنها را (بت پرستانى که از هیچ‏گونه جنایتى ابا ندارد) هر کجا بیابید به قتل برسانید.
2ـ جنگ علیه منافقین: خداوند در قرآن کریم به اهل بیت ایمان فرمان مى‏دهد در صورتى که منافقین از نفاق و فتنه گرى دست برندارند با آنان جنگ کنید. «فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أُولئِکُمْ جَعَلْنا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطاناً مُبِیناً»(56) یعنى: اگر آنها از درگیرى با شما کنار نرفتند و پیشنهاد صلح نکردند و دست از شما برنداشتند، آنها را هر کجا یافتید اسیر کنید، و (یا) به قتل برسانید و آنها کسانى هستند که براى شما تسلّط آشکارى نسبت به آنان قرار داده‏ایم.
3ـ جنگ با پیمان شکنان: خداوند دستور جنگ علیه مسلمانان پیمان شکن و غیر مسلمانان پیمان شکن (در فتح مکّه) را صادر کرده است. «أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ»(57) یعنى: آیا با گروهى که پیمانهاى خود را شکستند و تصمیم به اخراج پیامبر گرفتند پیکار نمى‏کنید؟
4ـ جنگ علیه یاغى‏گرى: دفع آشوبها، تحریکات، توطئه‏ها و یاغى‏گریهاى داخلى نیز علت دیگر جنگ در اسلام است. قرآن مجید در این باره مى‏فرماید: «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُوءْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الأُْخْرى فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتّى تَفِیءَ إِلى أَمْرِ اللّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ»(58) یعنى: هر گاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، در میان آنها صلح برقرار سازید و اگر یکى از آنها به دیگرى تجاوز کند با طائفه ظالم پیکار کنید تا به فرمان خدا باز گردد. هرگاه بازگشت (و زمینه صلح فراهم شد) در میان آن دو طبق عدالت، صلح برقرار سازید و عدالت پیشه کنید که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد.
5ـ جنگ با کسانى که با شما مى‏جنگند: خداوند در قرآن در این مورد مى‏فرماید: «وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»(59) یعنى: و در راه خدا با کسانى که با شما مى‏جنگند نبرد کنید و از حد، تجاوز نکنید که خدا تعدى کنندگان را دوست نمى‏دارد.
6ـ جنگ براى نجات ستم دیدگان: قرآن براى رهایى انسانهایى که تحت ظلم هستند به مسلمانان دستور جنگ داده است: «وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً»(60) یعنى: چرا در راه خدا و در راه مردان و زنانى که (به دست ستمگران) تضعیف شده‏اند پیکار نمى‏کنید؟ همان افراد (ستمدیده‏اى) که مى‏گویند: خدایا ما را از این شهر (مکه) که اهلش ستمگرند، بیرون ببر و براى ما از طرف خود سرپرست قرار بده و براى ما از طرف خود یار و یاورى تعیین فرما.
انگیزه‏هاى دفاع مقدس
بى‏شک بهترین توصیفى که از انگیزه‏هاى دفاع مقدس به عمل آمده به حضرت امام خمینى رحمه‏الله تعلق دارد. کسى که در مقام رهبرى انقلاب اسلامى و جنگ تحمیلى قرار داشته است. از این رو، معظم‏له در این مورد، بارها سخن گفته که بخشى از آنها عبارتند از:
1ـ رفع ظلم، فتنه، توطئه و تجاوز علیه مملکت اسلامى:
امام خمینى رحمه‏الله ضمن تأکید بر ماهیت دفاعى و عدم تهاجمى بودن اقدام ایران در جنگ تحمیلى، بر این نکته تأکید مى‏نمودند که شهادت عزیزان و دلاورمردان میهن اسلامى ایران، حکایت از مظلومیت مردمان این مرز و بوم دارد. در این رابطه، امام خمینى رحمه‏الله با تأکید بر ضرورت مقابله با فتنه انگیزى تجاوزگران و پیمان شکنان، بر دفاع از کیان مملکت اسلامى و لزوم دفاع از حیثیت مسلمانان از طریق خنثى سازى توطئه‏هاى فرسایشى، اصرار مى‏ورزید و شهادت‏طلبى جوانان ایران اسلامى را دلیل حقانیت دفاع مقدس مى‏دانستند.
«ما براى میهن عزیزمان تا شهادت یکایک سلحشوران ایران زمین مبارزه مى‏کنیم و پیروزى ما حتمى است.»(61) «محرم ماه نهضت بزرگ سید شهیدان و سرور اولیاى خداست که با قیام خود در مقابل طاغوت، تعلیم سازندگى و کوبندگى به بشر داد و راه فناى ظالم و شکست ستمکار را به فدایى دادن و فدایى شدن دانست؛ و این خود سرلوحه تعلیمات اسلام است براى ملتها تا آخر دهر.»(62) «دشمنان ما گمان مى‏کردند با توطئه‏هاى فرسایشى مى‏توانند نهضت اسلامى و انقلاب شکوهمند این ملت شهیدپرور را به سردى و سستى سوق دهند، غافل از آن که قیامى که براى خدا است و نهضتى که بر اساس معنویت و عقیده است، عقب نشینى نخواهد کرد. ملت ما اکنون به شهادت و فداکارى خو گرفته است و از هیچ دشمنى و هیچ قدرتى و هیچ توطئه‏اى هراس ندارد. هراس، آن دارد که شهادت، مکتب او نیست.»(63)
2ـ تأکید بر انگیزه‏هاى اسلامى و انسانى دفاع مقدس:
امام خمینى رحمه‏الله ضمن تأکید بر اصالت انگیزه عمل بر صورت عمل، اظهار مى‏کند:
«صورت عمل میزان نیست، آن چیزى که میزان است انگیزه عمل است، معناى عمل است... دولت قدرت دارد، سپاه قدرت دارد، ارتش قدرت دارد، بسیج قدرت دارد، اینهایى که قدرت دارند حفظ جهات انسانیت را، جهات اسلامیت را بیشتر از دیگران بکنند. این قدرت را در محلش خرج بکنند، تجاوز از محلش نشود».(64)
از این رو، ضمن تأکید بر عقل‏گرایى و رعایت اعتدال در جنگ، حفظ مصالح اسلام را براى مقابله با توطئه‏ها به منزله انگیزه اصلى نبرد ذکر کرده، مى‏فرمایند:
«جنگ براى این است که آن زباله‏هایى که هستند، آنهایى که مانع از پیاده شدن اسلام هستند، آنهایى که مانع از ترقى مسلمین هستند، آنها را از بین راه بردارند. مقصد این است که اسلام را پیاده کنند و با اسلام، انسان درست کنند»(65)
و بر این نکته تأکید مى‏کنند که:
«قدرت اسلام است که یک مملکت را یکپارچه بر ضد آنها به راه مى‏اندازد، بسیج مى‏کند»(66)
«براى این انگیزه (براى خدا) داریم جنگ مى‏کنیم... این دفاع از حیثیت خودمان است»(67)
و با توجه به این انگیزه الهى و معنوى، پیروزى را از آن سپاه اسلام مى‏دانند:
«پیش‏مرگان فداکار همراه با قشرهاى رزمنده ملت و سپاه، بسیج سلحشور، قدرت عظیمى است منسجم و چون سد آهنین در مقابل همه قدرتمندان ایستاده است. و چون خداى متعال و اسلام و قرآن کریم انگیزه نبردشان و شهادت و وصول به حق آرمانشان است، پیروزى با آنان است.»(68)
3ـ تأکید بر توسعه طلب نبودن ایران و جنبه دفاعى جنگ و صیانت سرزمین از تهاجم دشمن:
امام خمینى رحمه‏الله با اعتقاد به حمایت از مسلمانان (حتى در دورترین نقاط گیتى) مى‏فرمایند:
«کشور ایران با تمام قدرتى که دارد و با تمام قدرتى که خواهد پیدا کرد ان شاء الله، هیچ گاه نظر به این ندارد که تجاوز به یک ملت دیگر و یک کشور دیگر هر چه ضعیف باشد بکند، بلکه پشتیبان آنهاست. قدرت دارد، لکن قدرت خود را صرف پشتیبانى از سایر مسلمین مى‏کند.»(69)
ایشان با تأکید بر تدرج و قاعده وسع، معتقدند که به منظور حفاظت از مرزهاى میهن اسلامى، باید به جبهه دفاعى توجه شود و افکار عمومى و بین‏المللى بفهمند که جمهورى اسلامى ایران نمى‏خواهد پا را از حد دفاع فراتر گذارد. مردم ما نیز باید هوشیار باشند و فریب کسانى که قصد ایجاد انحراف در جریان دفاعى مبارزه را دارند، نخورند:
«این نقشه (آمریکا) این است که بگین را وادار کند به اینکه تو حمله کن به لبنان، لبنان که تو حمله کردى، ایران حساسیت نسبت به او دارد، همه قوایش را متمرکز مى‏کند در این‏که تو را از بین ببرد. و اگر ایران از جنگ عراق غافل بماند، عراق کار خودش را انجام مى‏دهد و ایران در اینجا هم نمى‏تواند کارى بکند. نقشه این است. باید همه ملت ما و همه دولتمردان ما توجه به این معنا داشته باشند که در عین حال که ما لبنان را با ایران از حیث مصالح و مفاسد جدا نمى‏دانیم، لکن نباید کارى بکنیم که نتوانیم هم لبنان را و هم ایران را نجات بدهیم، از این کار اجتناب کنیم. اگر امروز تمام نظرها متوجه به لبنان بشود و تمام قدرتها و گویندگان از لبنان بگویند و تمام نویسندگان از لبنان بگویند، این، توفیقى است براى آمریکا که ایران جنگ خودش را فراموش کرد. و هم عراق را از دست مى‏دهد و هم لبنان را. نه مى‏تواند در عراق کارى بکند و نه مى‏تواند در لبنان. ما راهمان این است که باید از راه شکست عراق دنبال لبنان برویم، نه مستقلاً... ما از راهى که شکست عراق است به لبنان برویم، عراق را نگذاریم سر جاى خودش بایستد و جمع کند خودش را و دیگران هم به او کمک کنند و مرزهاى خودش را قوى کند و بعد هم یک حمله ناگهانى به ما بکند، بازگردد به آن چیزهایى که از اول بود. غفلت از این، انتحار است. همه گویندگان موظفند. . . که این توطئه را افشا کنند و ذکر کنند و مردم را از توجه به جبهه خودمان غافل نکنند و بیدار کنند. ما مى‏خواهیم که قدس را نجات بدهیم، لکن بدون نجات کشور عراق از این حزب منحوس نمى‏توانیم. ما لبنان را از خود مى‏دانیم، لکن مقدمه این که لبنان را ما نجات بدهیم این است که عراق را نجات بدهیم. ما مقدمه را رها نکنیم و بى ربط برویم سراغ ذى المقدمه و همه چیز خودمان را صرف کنیم در آن و عراق براى خودش محکم کند جاى خودش را.»(70)
بنابر آنچه گذشت امام رحمه‏الله در استراتژى تبلیغاتى جمهورى اسلامى، بر واقع گرایى (ضمن آرمان گرایى)، توجه و تأکید ویژه‏اى مى‏کنند.
4ـ تأکید بر تحکیم حاکمیت ارضى و استقلال ایران به منزله انگیزه اساسى دفاع مقدس و تبلیغات:
امام خمینى رحمه‏الله بر این نکته تأکید مى‏کردند که هدف ملت ایران از مقابله با دشمن بعثى، در مرحله اول حفاظت از منابع زیر زمینى و منابع ارضى، و در مرحله دیگر، حق ملت ایران براى تعیین سرنوشت خویش است. امام خمینى رحمه‏الله تبلیغات را نه تنها براى جلب افکار عمومى بین‏الملل؛ بلکه براى همراه کردن افکار عمومى و مردم عراق با اندیشه دفاعى ملت ایران لازم و ضرورى دانسته، آن را حربه‏اى معرفى مى‏کنند که مى‏توان از طریق آن در روحیه دشمن تردید و تزلزل پدید آورد و با توضیح خواستن از ملت عراق در اداره جنگ‏طلبى آنان، خلل ایجاد کرد: «اینها (ارتش عراق) براى چه جنگ مى‏کنند؟ با کى جنگ مى‏کنند؟ روى چه انگیزه‏اى جنگ مى‏کنند؟ مقابل آنها مسلمانها هستند.»(71) ایشان با تأکید بر اینکه جنگ میان ایران و عراق چیزى جز برادرکشى و به شهادت رساندن مسلمانان در پى ندارد، مردم عراق را از تداوم اقدامات تجاوزکارانه‏شان برحذر مى‏دارند و از این طریق استراتژى تبلیغى خود را به درون عراق نیز مى‏کشانند.
نتیجه
دفاع مقدس یا جنگ تحمیلى، همانند انقلاب اسلامى یک پدیده منحصر به فرد است. جنگ انقلاب اسلامى، در تعریف، پیدایش، کیفیت، طبقه‏بندى و انگیزه، با سایر جنگها فرق دارد. همان‏گونه که باید براى انقلاب اسلامى و نظام جمهورى اسلامى ایران تعریف و جایگاه ویژه در نظر گرفت، باید جنگ تحمیلى را هم در یک طبقه‏بندى جدید و غیر آن‏چه که معمول است. قرار داد. و البته، جنگ ایران و عراق براى ایرانیان، تنها درگیرى دو کشور نبود؛ بلکه جنگ در نگاه مردم ایران، جنگ حق و باطل بود. زیرا جنگ بر ما تحمیل شد؛ ولى تحمیل جنگ، ما را وادار به تسلیم نکرد؛ بلکه با چنگ و دندان و با توکل به خداوند بزرگ، آن را پیش بردیم. در آغاز جنگها، طرفین آمادگى کامل یا نسبى براى جنگیدن دارند، در حالى که ایران آمادگى ذهنى و عملى براى ورود به جنگ را نداشت. انگیزه رزم‏جویان ایرانى در دفاع مقدس، انگیزه‏هاى مادى نبود؛ بلکه آنان تنها براى رضاى الهى پا به عرصه خطر مى‏نهادند. همین عنصر، علت پیروزى آنها در هشت سال دفاع به شمار مى‏آید. جنگ ایران و عراق، نه یک جنگ محدود بود و نه یک جنگ شیمیایى و... بلکه در آن، هم مواد شیمیایى به کار رفت و هم ابزارهاى روانى علیه ایران به کار گرفته شد. بنابراین، این جنگ را نمى‏توان در طبقه‏بندیهاى متعارف و معمول قرار داد. کیفیت جنگ، با کیفیت جنگهاى متعارف متفاوت بود، چون در یک سو این جنگ، رزمندگانى قرار داشتند که با کمترین امکانات در مقابل همه جهان به مقاومت ایستادند. به علاوه، حمایت مردم از این جنگ، شگفت‏انگیز بود. روح معنوى امام، جمعیت کثیرى را به عرصه جنگ مى‏آورد. توقع رزمندگان، نه پول بود و نه مقام؛ بلکه انجام تکلیف الهى و شرعى بود.
حضرت امام خمینى رحمه‏الله در این باره مى‏فرماید:
«امروز مى‏بینیم ملت ایران، از قواى مسلح نظامى و انتظامى و سپاه و بسیج تا قواى مردمى از عشایر و داوطلبان و از قواى در جبهه‏ها و مردم پشت جبهه‏ها، با کمال شوق و اشتیاق، چه فداکاریها مى‏کنند و چه حماسه‏ها مى‏آفرینند و مى‏بینیم که مردم محترم سراسر کشور چه کمکهاى ارزنده مى‏کنند و مى‏بینیم که بازماندگان شهدا و آسیب دیدگان جنگ و متعلقان آنان، با چهرهاى حماسه آفرین و گفتار و کردارى مشتاقانه و اطمینان بخش، با ما و شما روبرو مى‏شوند، و اینها همه از عشق و علاقه و ایمان سرشار آنان است به خداوند متعال و اسلام و حیات جاویدان.»(72)

1ـ مدرس و محقق حوزه و دانشگاه.
2ـ احمد نخجوان، جنگ، چاپخانه فردین و برادر، تهران، 1317، صص 35ـ19.
3ـ هر کسى ممکن است براساس ارزشهایى که به آن اعتقاد دارد، جنگ عادلانه را به گونه‏اى خاص تعریف نماید که با تعریف دیگرى در تضاد باشد. به عنوان مثال، مسیحیان جنگهاى صلیبى را عادلانه و مسلمانان آن را ناعادلانه مى‏دانند.
4ـ تقسیمات دیگرى درباره جنگ وجود دارد که هر یک بر مبناى خاصى صورت گرفته است. مانند جنگ اردوگاهها، جنگ نفتکشها، جنگ شهرها، جنگ الکترونیکى، جنگهایى که نام امکنه دارند و نظایر آن.
5ـ جفرى ام الیوت و رابرت رجینالد، فرهنگ اصطلاحات سیاسى و استراتژیک، ترجمه میرحسین رئیس‏زاده، دفتر مطالعات سیاسى و بین‏المللى، تهران، 1378، ص421.
6ـ ذکر نظرات این نویسنده آمریکایى به معناى تأیید کامل آن نیست. به طور عمده نویسندگان و نظریه پردازان آمریکایى،گناه بسیارى از کارها را به گردن شوروى (سابق) مى‏انداختند، در حالى که این بخشى از واقیت است.
7ـ رابرت والترز، دام سلاح هسته‏اى و راهى براى گریز از آن، ترجمه محمد رضا فتاحى، دفتر مطالعات سیاسى و بین المللى، تهران، 1363، صص 11ـ3.
8ـ مجله سروش، شماره 500، 1368، ص 7.
9ـ جان فاستر دالس (وزیر امور خارجه اسبق آمریکا) در سال 1329ش. (1950 م) برآورد کرده بود که در روزهاى نخستین یک جنگ هسته‏اى، 72 میلیون کشته و 20 میلیون مجروح خواهند شد. ر. ک: برتراند راسل، جنگ هسته‏اى، ترجمه فریدون حاجتى، اکباتان، تهران، 1362، ص 32.
10ـ براى اطلاعات بیشتر ر ک: روزنامه اطلاعات، 19 شهریور 1362، ص 11.
11ـ جنگ عمومى در معناى غیر هسته‏اى آن عبارت است از: جنگ مسلحانه بین اکثر کشورهاى جهان که در آن تمام منابع طرفهاى درگیر براى حفظ بقاء و یا پیروزى در جنگ به کار گرفته مى‏شود.
12ـ جان ام. کالینز، استراتژى بزرگ اصول و رویه‏ها، ترجمه کورش بایندر، دفتر مطالعات سیاسى و بین‏المللى، تهران، 1370، صص 87ـ79.
13ـ جمود هسته‏اى یعنى این که در دوران موازنه وحشت با این که سلاحهاى اتمى در دسترس است؛ اما مورد استفاده قرار نمى‏گیرند.
14ـ سلاحهاى گرما هسته‏اى سلاحهایى هستند که در آن از مهمات هیدروژنى استفاده شده است.
15ـ جان بلیس و دیگران، استراتژى معاصر نظریات و خط مشى‏ها، ترجمه هوشمند فخرایى، دفتر مطالعات سیاسى و بین‏المللى، تهران، 1369، ص 153.
16ـ چنین جنگهایى را جنگ نیابتى یا وکالتى گویند که طى آن آمریکا و شوروى (سابق) از مقابله مستقیم نظامى با یکدیگر خوددارى مى‏کردند؛ ولى براى دستیابى به منافع خود از طریق ایجاد جنگ بین کشورهایى که وابسته به آنها بودند، حرکت مى‏کردند. جنگ محدود هسته‏اى بر افکار هرمان کان آمریکایى استوار است؛ وى جنگ هسته‏اى را باعث انهدام بشر نمى‏داند.
17ـ افزایش وسعت یا شدت یک جنگ را تصاعد در جنگ مى‏نامند.
18ـ جان ام.کالینز، پیشین، ص 73.
19ـ به جنگ محدود جغرافیایى، جنگ محلى نیز گفته مى‏شود.
20ـ جنگ چریکى (Guerrilla War Fare) به نام جنگ پارتیزانى و جنگ آزادى‏بخش نیز به کار مى‏رود. چریک که ترجمه Guerrilla است یک لغت ترکى محسوب مى‏شود و به معناى گروه کوچک مسلّحى مى‏باشد، که پیشقراول مردم در مبارزه علیه دشمن است.
21ـ شبه جزایر ایبرى شامل دو کشور اسپانیا و پرتقال مى‏شود.
22ـ بهمن آقایى و غلامرضا على بابایى، فرهنگ علوم سیاسى، نشر ویس، تهران، 1366، ص 253.
23ـ فونگوین جیاپ، هنر نظامى جنگ خلق، ترجمه احمد تدین، آگاه، تهران، 1359، ص6.
24ـ مائو یکى از بنیانگذاران جنگ چریکى جدید محسوب مى‏شود.
25ـ جان ام، کالینز، پیشین، ص 107.
26ـ جنگ روانى (Psychological Warfare) با اصطلاحاتى چون جنگ اذهان، تبلیغات، جهت دهى سیاسى، تهاجم غیر مستقیم و جنگ سیاسى مترادف است.
27ـ شستشوى مغزى توسط چینیها ابداع شد.
28ـ خداوند در بخشى از آیه 12 سوره انفال با بیان «من ترس در دل کافران مى‏افکنم»، مجوز استفاده از جنگ روانى را داده است و پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بارها از آن استفاده کرده است، مانند آتش افروختن در بلندیهاى مکه، هنگام فتح آن که به منظور ایجاد ترس در دل کافران انجام شد.
29ـ ویلیام داقرتى، جنگ روانى، ترجمه حسین حسینى، دانشگاه امام حسین علیه‏السلام ، تهران، 1372، ص 41.
30ـ همان.
31ـ فصل‏نامه سیاست دفاعى، پیش شماره تابستان 1371، ص 17.
32ـ رابرت ناپ، شایعه، ترجمه حسین حسینى، دانشگاه امام حسین علیه‏السلام ، تهران، 1372، ص36.
33ـ حسین علائى، جنگ شیمیایى تهدید فزاینده، دفتر مطالعات سیاسى و بین المللى، تهران، 1370، ص10.
34ـ على نورى، جنگ شیمیایى و پیشگیرى و درمان آسیبهاى ناشى از آن، جهان دانش، تهران، 1363، ص14.
35ـ حسین علائى، پیشین، ص 85.
36ـ مجله اطلاعات سیاسى اقتصادى، شماره 10، 1376، ص 8.
37ـ تاکنون هیچ گونه تبیین کلى از علل جنگ ارائه نشده است. تقسیم فوق قراردارى است. علت چنین تقسیمى آن است که عللى چون سیاست، اقتصاد، تکنولوژى و ایدئولوژى را مى‏توان در چارچوب دو بعد مادى و معنوى قرار داد. به بیان دیگر، جنگ از خشونت برمى خیزد و خشونت یک پدیده روانى است.
38ـ مانند افلاطون، ارسطو، فروید و توماس هابز (هابس).
39ـ بازشناسى جنبه‏هاى تجاوز و دفاع، ستاد تبلیغات جنگ شوراى عالى دفاع، تهران، 1368، ج 1، ص198.
40ـ همان.
41ـ (کلاوزویتس) جنگ را ادامه سیاست مى‏دانست، در حالى که لنین جنگ را همان سیاست و هیتلر سیاست را همان جنگ مى‏دانست.
42ـ آلوین و هایدى تافلر، جنگ و ضد جنگ، ترجمه شهیندخت خوارزمى، نشر سیمرغ، تهران، 1372، ص11.
43ـ بازشناسى جنبه‏هاى تجاوز و دفاع، پیشین، ص 202.
44ـ همایون الهى، امپریالیسم و عقب ماندگى، اندیشه، تهران، 1376، ص58.
45ـ بازشناسى جنبه‏هاى تجاوز و دفاع، پیشین، ص 59.
46ـ محمود مسائلى و عالیه ارفعى، جنگ و صلح از دیدگاه حقوق و روابط بین الملل، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1371، ص46.
47ـ امام خمینى رحمه‏الله ، جنگ و جهاد، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1363، ص8.
48ـ مرتضى مطهرى، حماسه حسینى، انتشارات صدرا، تهران، 1365، ج 3، ص52.
49ـ بازشناسى جنبه‏هاى تجاوز و دفاع، پیشین، ص 205.
50ـ بقره / 251.
51ـ امام خمینى رحمه‏الله ، کشف اسرار، انتشارات آزادى، قم، ص 244.
52ـ حج / 40.
53ـ اسلام جنگ طلب نیست؛ بلکه در اسلام صلح بیش از جنگ مورد توجه قرار گرفته است. علامه طباطبایى در این مورد مى‏فرماید:«اگر اسلام را به حال خود گذاشته بودند، هرگز فرمان جنگى را صادر نمى‏کرد و این همه جنگهایى که در اسلام واقع شد، همه‏اش تحمیل بر اسلام بود و او را به این واداشتند.» ر.ک.: سید محمدحسین طباطبایى، المیزان، ج 4، ص 261.
54ـ توبه / 12.
55ـ بقره / 191.
56ـ نساء / 91.
57ـ توبه / 13.
58ـ حجرات / 13.
59ـ بقره / 190.
60ـ نساء / 75.
61ـ امام خمینى، صحیفه امام، ج 13، ص 243.
62ـ همان، ج13، صص 98ـ99.
63ـ همان، ج 13، ص 187.
64ـ همان، ج 18، صص 212ـ209.
65ـ همان، ج12، 392.
66ـ همان، ج 13، ص 332.
67ـ همان، ج13، صص 239ـ237.
68ـ همان، ج 13، ص 256.
69ـ همان، ج 15، صص 442ـ441.
70ـ همان، ج 16، صص 354ـ352.
71ـ همان، ج 13، ص 236.
72ـ وصیت‏نامه امام خمینى رحمه‏الله .